อุปโก ปลคณฺโฑ จ, ปุกฺกุสาติ จ เต ตโย;

ภทฺทิโย ขณฺฑเทโว จ, พาหุรคฺคิ จ สิงฺคิโย;

เต หิตฺวา มานุสํ เทหํ, ทิพฺพโยคํ อุปจฺจคุ’’นฺติฯ (สํ. นิ. 1.50, 105);

พิมฺพิสาโรปิ ‘‘มยฺหํ สหาโย มยา เปสิตสาสนมตฺตํ วาเจตฺวา หตฺถคตํ รชฺชํ ปหาย เอตฺตกํ อทฺธานํ อาคโต, ทุกฺกรํ กตํ กุลปุตฺเตน, ปพฺพชิตสกฺกาเรน ตํ สกฺกริสฺสามี’’ติ ‘‘ปริเยสถ เม สหายก’’นฺติ ตตฺถ ตตฺถ เปเสสิฯ เปสิตา ตํ อทฺทสํสุ สงฺการฏฺฐาเน ปติตํ, ทิสฺวา อาคมฺม รญฺโญ อาโรเจสุํฯ ราชา คนฺตฺวา กุลปุตฺตํ ทิสฺวา – ‘‘น วต, โภ, ลภิมฺหา สหายกสฺส สกฺการํ กาตุํ, อนาโถ เม ชาโต สหายโก’’ติฯ ปริเทวิตฺวา กุลปุตฺตํ มญฺจเกน คณฺหาเปตฺวา ยุตฺโตกาเส ฐเปตฺวา อนุปสมฺปนฺนสฺส สกฺการํ กาตุํ ชานนาภาเวน นฺหาปกกปฺปกาทโย ปกฺโกสาเปตฺวา กุลปุตฺตํ สีสํ นฺหาเปตฺวา สุทฺธวตฺถานิ นิวาสาเปตฺวา ราชเวเสน อลงฺการาเปตฺวา โสวณฺณสิวิกํ อาโรเปตฺวา สพฺพตาฬาวจรคนฺธมาลาทีหิ ปูชํ กโรนฺโต นครา นีหริตฺวา พหูหิ คนฺธกฏฺเฐหิ มหาจิตกํ กาเรตฺวา กุลปุตฺตสฺส สรีรกิจฺจํ กตฺวา ธาตุโย อาทาย เจติยํ ปติฏฺฐเปสิฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

ธาตุวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

11. สจฺจวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[371] เอวํ เม สุตนฺติ สจฺจวิภงฺคสุตฺตํฯ ตตฺถ อาจิกฺขนาติ อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ นาม…เป.… อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ นามาติฯ เสสปเทสุปิ เอเสว นโยฯ อปิเจตฺถ ปญฺญาปนา นาม ทุกฺขสจฺจาทีนํ ฐปนาฯ อาสนํ ฐเปนฺโต หิ อาสนํ ปญฺญเปตีติ วุจฺจติฯ ปฏฺฐปนาติ ปญฺญาปนาฯ วิวรณาติ วิวฏกรณาฯ วิภชนาติ วิภาคกิริยาฯ อุตฺตานีกมฺมนฺติ ปากฏภาวกรณํฯ

อนุคฺคาหกาติ อามิสสงฺคเหน ธมฺมสงฺคเหนาติ ทฺวีหิปิ สงฺคเหหิ อนุคฺคาหกาฯ ชเนตาติ ชนิกา มาตาฯ อาปาเทตาติ โปเสตาฯ โปสิกมาตา วิย โมคฺคลฺลาโนติ ทีเปติฯ ชนิกมาตา หิ นว วา ทส วา มาเส โลณมฺพิลาทีนิ ปริหรมานา กุจฺฉิยา ทารกํ ธาเรตฺวา กุจฺฉิโต นิกฺขนฺตํ โปสิกมาตรํ ธาติํ ปฏิจฺฉาเปติฯ สา ขีรนวนีตาทีหิ ทารกํ โปเสตฺวา วฑฺเฒติ, โส วุทฺธิมาคมฺม ยถาสุขํ วิจรติฯ เอวเมว สาริปุตฺโต อตฺตโน วา ปเรสํ วา สนฺติเก ปพฺพชิเต ทฺวีหิ สงฺคเหหิ สงฺคณฺหนฺโต คิลาเน ปฏิชคฺคนฺโต กมฺมฏฺฐาเน โยเชตฺวา โสตาปนฺนภาวํ ญตฺวา อปายภเยหิ วุฏฺฐิตกาลโต ปฏฺฐาย – ‘‘อิทานิ ปจฺจตฺตปุริสกาเรน อุปริมคฺเค นิพฺพตฺเตสฺสนฺตี’’ติ เตสุ อนเปกฺโข หุตฺวา อญฺเญ นเว นเว โอวทติฯ มหาโมคฺคลฺลาโนปิ อตฺตโน วา ปเรสํ วา สนฺติเก ปพฺพชิเต ตเถว สงฺคณฺหิตฺวา กมฺมฏฺฐาเน โยเชตฺวา เหฏฺฐา ตีณิ ผลานิ ปตฺเตสุปิ อนเปกฺขตํ น อาปชฺชติฯ กสฺมา? เอวํ กิรสฺส โหติ – วุตฺตํ ภควตา – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, อปฺปมตฺตโกปิ คูโถ ทุคฺคนฺโธ โหติ…เป.… อปฺปมตฺตกมฺปิ มุตฺตํ… เขโฬ… ปุพฺโพ… โลหิตํ ทุคฺคนฺธํ โหติ, เอวเมว โข อหํ, ภิกฺขเว, อปฺปมตฺตกมฺปิ ภวํ น วณฺเณมิ อนฺตมโส อจฺฉราสงฺฆตมตฺตมฺปี’’ติ (อ. นิ. 1.320-321)ฯ ตสฺมา ยาว อรหตฺตํ น ปาปุณนฺติ, ตาว เตสุ อนเปกฺขตํ อนาปชฺชิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺเตสุเยว อาปชฺชตีติฯ เตนาห ภควา – ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ชเนตา เอวํ สาริปุตฺโตฯ เสยฺยถาปิ ชาตสฺส อาปาเทตา, เอวํ โมคฺคลฺลาโนฯ สาริปุตฺโต, ภิกฺขเว, โสตาปตฺติผเล วิเนติ, โมคฺคลฺลาโน อุตฺตมตฺเถ’’ติฯ ปโหตีติ สกฺโกติฯ

ทุกฺเข ญาณนฺติ สวนสมฺมสนปฏิเวธญาณํ, ตถา ทุกฺขสมุทเยฯ ทุกฺขนิโรเธ สวนปฏิเวธญาณนฺติ วฏฺฏติ, ตถา ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทายฯ เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทีสุ กามปจฺจนีกฏฺเฐน, กามโต นิสฺสฏภาเวน วา, กามํ สมฺมสนฺตสฺส อุปฺปนฺโนติ วา, กามปทฆาตํ กามวูปสมํ กโรนฺโต อุปฺปนฺโนติ วา, กามวิวิตฺตนฺเต อุปฺปนฺโนติ วา เนกฺขมฺมสงฺกปฺโปฯ เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโยฯ สพฺเพปิ เจเต ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ, มคฺคกฺขเณ เอกจิตฺเต ลพฺภนฺติฯ

ตตฺร หิ มิจฺฉาสงฺกปฺปเจตนาย สมุคฺฆาตโก เอโกว สงฺกปฺโป ลพฺภติ, น นานา ลพฺภติ ฯ สมฺมาวาจาทโยปิ ปุพฺพภาเค นานาจิตฺเตสุ, วุตฺตนเยเนว มคฺคกฺขเณ เอกจิตฺเต ลพฺภนฺติฯ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาเรน ปน สจฺจกถา วิสุทฺธิมคฺเค จ สมฺมาทิฏฺฐิสุตฺเต (ม. นิ. 1.89 อาทโย) จ วุตฺตาเยวาติฯ

ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย

สจฺจวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

12. ทกฺขิณาวิภงฺคสุตฺตวณฺณนา

[376] เอวํ เม สุตนฺติ ทกฺขิณาวิภงฺคสุตฺตํฯ ตตฺถ มหาปชาปติ โคตมีติ โคตมีติ โคตฺตํฯ นามกรณทิวเส ปนสฺสา ลทฺธสกฺการา พฺราหฺมณา ลกฺขณสมฺปตฺติํ ทิสฺวา – ‘‘สเจ อยํ ธีตรํ ลภิสฺสติ, จกฺกวตฺติรญฺโญ อคฺคมเหสี ภวิสฺสติฯ สเจ ปุตฺตํ ลภิสฺสติ, จกฺกวตฺติราชา ภวิสฺสตีติ อุภยถาปิ มหตีเยวสฺสา ปชา ภวิสฺสตี’’ติ พฺยากริํสุฯ อถสฺสา มหาปชาปตีติ นามํ อกํสุฯ อิธ ปน โคตฺเตน สทฺธิํ สํสนฺทิตฺวา มหาปชาปติโคตมีติ วุตฺตํฯ นวนฺติ อหตํฯ สามํ วายิตนฺติ น สหตฺเถเนว วายิตํ, เอกทิวสํ ปน ธาติคณปริวุตา สิปฺปิกานํ วายนฏฺฐานํ อาคนฺตฺวา เวมโกฏิํ คเหตฺวา วายนาการํ อกาสิฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ

กทา ปน โคตมิยา ภควโต ทุสฺสยุคํ ทาตุํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติฯ อภิสมฺโพธิํ ปตฺวา ปฐมคมเนน กปิลปุรํ อาคตกาเลฯ ตทา หิ ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐํ สตฺถารํ คเหตฺวา สุทฺโธทนมหาราชา สกํ นิเวสนํ ปเวเสสิ, อถ ภควโต รูปโสภคฺคํ ทิสฺวา มหาปชาปติโคตมี จินฺเตสิ – ‘‘โสภติ วต เม ปุตฺตสฺส อตฺตภาโว’’ติฯ อถสฺสา พลวโสมนสฺสํ อุปฺปชฺชิฯ ตโต จินฺเตสิ – ‘‘มม ปุตฺตสฺส เอกูนติํส วสฺสานิ อคารมชฺเฌ วสนฺตสฺส อนฺตมโส โมจผลมตฺตมฺปิ มยา ทินฺนกเมว อโหสิ, อิทานิปิสฺส จีวรสาฏกํ ทสฺสามี’’ติฯ ‘‘อิมสฺมิํ โข ปน ราชเคเห พหูนิ มหคฺฆานิ วตฺถานิ อตฺถิ, ตานิ มํ น โตเสนฺติ, สหตฺถา กตเมว มํ โตเสติ, สหตฺถา กตฺวา ทสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทสิฯ